Arheologija

nad Bokom, u strmim padinama Vranjaja (1379 m), nalazi se istoimena pećina u kojoj su arheolozi pronašli ostatke materijalne kulture još iz razdoblja starijeg neolita. Čini se da je pećina koristila kao kratkotrajni zaklon manjoj grupi ljudi, što je u skladu sa njenim, ne baš pristupačnim položajem. Takva vrsta korišćenja pećina u toploj polovini godine, na Orjenu je redovno praktikovana sve do sredine 20-og vijeka. Naime, do tada su brojna stada krstarila planinom, a pastiri i njihovo blago bi u pećinama nalazili kratkotrajni zaklon. Pećine su povremeno korišćene i za potrebe lova, kao i u ratnim vremenima. Jedan od speleo-objekata sa takvim kontinuitetom je i okapina kod Žlijebske jame, koja posjeduje ulomke praistorijske keramike, sličnog izgleda sa onima iz Vranjaja. Osim okapine, tu se nalazi i omanja pećina sa otvorom ozidanim u suvomeđi. Očita je upotreba u ljetnjem držanju stoke. Mjesto je bilo bezbjedno od napada divljih životinja, jer je pristupačno samo sa južne strane, gdje je bilo lako podići ogradu. Voda je rješavana vađenjem snijega iz obližnje dvojne jame, u koje se silazilo preko drvenih skala još sredinom 20-og vijeka.

Zanimljivo je pomenuti nedavni slučajni nalaz grube keramike u blizini vrha Subra (1679 m), koji bi se mogao okvirno hronološki opredijeliti u dugačak raspon od praistorije do srednjeg vijeka. Kako je na ovo izolovano mjesto stigla posuda kojoj su pripadali pronađeni komadi ognjišne keramike, za sada može samo da se pretpostavlja. U svakom slučaju, nalaz dokazuje da je Subra posjećivana i u neka davno prohujala vremena, a to je moglo biti iz kultnih, ekonomskih ili vojnih razloga.

 

Rub Orjena opasava pojas praistorijskih ilirskih tumula (gomila), formiranih pretežno na istaknutim mjestima-vidikovcima. Preklapaju se sa širim okruženjem današnjih sela, iz čega bi se moglo zaključiti da su i tadašnje naseobine zauzimale slične lokacije. Imamo mi ih u okolini sela Kruševice, Kameno, Žlijebi i Ubli. Gomile su podizane od kamena, sa jednim ili više grobova. Oskudni, grobni prilozi, ukazuju na siromašno stanovništvo koje je dobrim dijelom živjelo od držanja koza, odakle je za njih u literaturu ušao naziv „kozari“.